« کارکردهای شعر در ادبیات فارسی»

شعر قدیم، تلخیص مجموعه عواطف انسانی است که با فصیحترین کلام در قالب کوتاهترین و ساده ترین جملات در حالتی موزون و خیال‌انگیز بیان می‌شود. عشق، دوستی، مهر،کینه، خشم، ترس و وحشت چنان ملبس به لباس کلمات می‌شوندکه گویی درحضورشان ایستاده‌ای وآنان را لمس می‌کنی بنابراین اگر گفته شود که شعر ما تجلّی‌گاه کامل هنرهاست سخنی به گزاف و اغراق گفته نشده است وعین واقعیت است زیرا در آن دورانها که هنوز هنرها به صورت امروزی از یکدیگر متمایز نبودند و امکانات گوناگونی که در خدمت هنرها قرار گرفته، به وجود نیامده بود. شعر یکی از آسانترین و قابل دسترس ترین وسیله برای بیان حالات گوناگون ذهنی و عاطفی انسان بوده است آنگونه که گویی شعر، مادر همه هنرهاست و هنرهای مختلف فرزندان شعر بوده و به تدریج از شعر ما جدا شده‌اند. اگر چنین نباشد باید بپذیریم که قالب شعر آنقدر وسعت و توانایی پذیرش داشته که هنرهای مختلف توانسته‌اند در شعر تشکّل یابند.

تجسّم در شعر:

یکی از توانائی‌های شاعر و امکانات زبان، استفاده از قدرت تجسّم در شعر است شاعر هنگام توصیف ظاهر و حالات صورت، قیافه و هیأت کلی قهرمانان یا خصوصیات و شکل و ظاهر اشیاء به موضوع عینیّت می‌بخشد که گویی موضوع مورد بحث در پیش روی خواننده حضور دارد. این خصوصیات به طوری واقعی است که یک صحنه ساز می‌تواند براساس آن به ایجاد مجسمه و یا صحنه بپردازد. مثل صحنه آرایی‌ها جنگی شاهنامه یا توصیف لباس و آلات و ابزار جنگی و...که در قالب اشعار داستانی و حماسی وجود دارد.

نقاشی و صورتگری در شعر :

یکی از توانائی‌های زبان شعر تصویرگری است. شاعر به کمک کلمات خاص و بهره‌گیری از امکانات زبان، زیبایی                صحنه‌های گوناگون طبیعت، عاطفی و اجتماعی را چنان تصویر می‌کند که گویی نقاشی چیره دست، تابلویی زیبا را با استفاده از تمام امکانات امروز جلو چشم ما قرار می‌دهد این کار چنان در کار شاعر به بالاترین سطح رسیده است که یکی از خصوصیات شعر خوب را قدرت تصویرگری شاعر قرار داده‌اند. مانند صحنه‌هایی که نظامی، فردوسی و حافظ و ... در اشعار خود ترسیم کرده‌اند.

ریتم و موسیقی :

در باب شعر و موسیقی محققین محترم مقالات و کتب فراوانی نوشته‌اند اما همینقدر کافیست که توجه کنیم انسان در نخستین گامهایی که در زمینه صوت برداشته است از آواز و سرود شروع کرده است.

آواکارهای دسته جمعی به تدریج ملودی‌های مختلفی پیدا کرده و با آهنگ‌های متفاوتی اجرا می‌شده است. اولین ترانه‌های تراوش کرده ازاحساس و ذوق انسان، در حقیقت اولین آهنگهای موسیقایی او بوده است. به تدریج در طول زمان این آهنگ‌ها تنوع پیدا کرده و منجر به پیدایش موسیقی‌های مقامی و دستگاهی شده است. قالب اوزان شعری ما با دستگاههای موسیقی ما همخوانی و هم‌آهنگی دارند و این نشان می‌دهدکه در غیاب نت موسیقی بسیاری از ریتم‌ها در ملودی‌ها و آهنگ‌ها درقالب‌های شعری حفظ شده است. نمونه بسیار جالب آن تجلّی این هنر در تعزیه‌خوانی و مرثیه‌خوانی است که در ضمن آن، هدف اصلی برآورده ‌شده وریتم‌ها، ملودی‌ها و آهنگ‌های باستانی هم حفظ می‌شود.

از رودکی در شعر تا مولوی در دیوان شمس و نیز نوحه خوانی‌های مذهبی و تصنیف‌های معاصر همه نه تنها شعرند و آواز، بلکه حافظ ریتم‌ها و نوا‌های باستانی ما می‌باشندکه در قالب شعر حفظ شده‌

 و به دست ما رسیده‌اند.

داستان -  سناریو -  نمایشنامه در شعر :

یکی از قالبهای شیرین و دلنشین برای مردم در گذشته قالب شعر بوده است. داستانهای قدیمی یا در قالب نثر عرضه می‌شده یا در قالب شعر. قالب شعر به علت مشکل بودن کمتر مورد استفاده قرار می‌گرفته و تنها شعرا بوده‌اند که از این قالب استفاده             می‌کردند آنهم به دلیل تبحّر و مهارتی است که در شعر داشته‌اند.

از قدیمی‌ترین اشعاری که به جای مانده است تا جدیدترین دیوانهای شعرا، حکایت‌ها و داستان در قالب شعر وجود دارد. شرح پهلوانی‌ها و جنگاوری‌ها، گفتگوهای قهرمان‌ها، ماجراهای عشقی و عاطفی و داستانهای اخلاقی و اجتماعی در قالب شعر فراوان سروده شده که با مراجعه به دیوانهای شعرا ملاحظه می‌شود.

نمایشنامه و سناریو نیزدر قالب شعر بسیار داریم. داستانهای گوناگون نظامی در لیلی و مجنون، خسرو و شیرین و...امروزه مورد توجه بسیار اروپائیان است و کارهای نظامی و گنجوی از قدیمی ترین سناریوهای سینمایی محسوب می‌شود.

هنر خوشنویسی و شعر:

شعر وسیله بسیار خوبی برای معرفی هنر خطاطی ایران بوده است. در شعر کلمات با هم هارمونی و هماهنگی خاصی دارند مخصوصاً شعرای ما در گذشته از فورم نیز استفاده می کرده‌اند. که این فورمهای ظاهری در خطاطی زیبایی و جلوه خاصی به خود می‌گیرد که از چشم نوازی خاصی برخوردار است، به طوریکه چشم‌نوازی آن توجه هر بیننده را جلب کرده و روی آن متمرکز می‌شود آنگاه علاوه بر زیبایی ظاهری بینندگان از جوهر باطنی شعر هم بهره‌مند می‌گردند.

از این جهت است که خطاطان بزرگ، بسیاری از کارهای خود را به زبان فارسی از اشعار ناب شعرا یا ابیات برگزیده انتخاب میکرده‌اند بنابراین شعر قالب زیبایی است که با لباس زیبای خط، مفهومی عمیق را به بیننده و خواننده منتقل می‌کند.

ظرفیت وتوانایی شعر در انتقال مفاهیم فلسفی، اخلاقی، عرفانی، اجتماعی و سیاسی نیز قابل توجه است.

درمثنوی معنوی عمیق ترین مفاهیم فلسفی، اخلاقی، عرفانی و علمی را با روشن ترین نمونه های عینی ملاحظه می‌کنیم . از  جسییّات مسعود سعد سلمان در آن زندان مخوف تا غمنامه ملک الشعرای بهار در زندان‌های معاصر و از اشعار حافظ شیرین سخن همه نشانگر ظرفیت شعر در انتقال مفاهیم فوق است.

آخرین امکان شعر موزون، آسانی نفوذ آن در حافظه انسان است درگذشته مفاهیم دستوری زبان و حتّی معانی لغات عربی در زبان فارسی در قالب شعر پارسی به طلّاب و دانشجویان آموخته شده است. کتاب نصاب و دیگر کتب و اشعار دراین زمینه شاهد خوبی برای مدّعاست .

حاصل سخن اینکه شعر، به دلیل بالا بودن توانایی سطح زبانی آن برای انتقال مفاهیم گوناگون، پایگاه خوبی برای به جلوه درآمدن عواطف انسانی و پناهگاه برای حفظ و نگهداری میراث‌های گوناگون علمی، فرهنگی ، هنری و اخلاقی ایران و ایرانی بوده است و راز جاودانگی آنهم ظرفیتهای گوناگون و شکل پذیری‌های روان آن بوده است.